پیشینان قَجَر آغا کوکب الحاجیه همسرابوالحسن حکیم باشی
تبار قاجاردولو
ژانویه ۲۰۱۴

طبق شجره نامه خاندان کوکب الحاجیه همسر ابوالحسن حکیم باشی دختر مهدی خان آصف السلطنه فرزند میرزا محمد خان بیگلربیگی قاجاردولو بوده که رابطه مهدی خان را با میرزا محمد خان با منابع تاریخی تطبیق نمیتوان داد. با عرض سپاس به بانو زهره دانشپور و اینترنت میدانیم که به احتمال قوی میرزا محمد خان پدربزرگ او (مهدی خان) بوده.

• از نظر زمانی شجره نامه در مورد پدربزرگ کوکب الحاجیه درست نمیتواند باشد چون میرزا محمد همدوره آغا محمد خان و فتحعلی شاه بوده.

• اشتباه دیگر درمودر تاریخ تبار قاجار دولوست که طبق گفتمان های بزرگتر ها دراین تارنما درج شده بود «داستان تباردولو: پس از مرگ آغا محمد شاه قاجار پادشاه اول قاجار، رؤسای  ایل های قاجار ودولو ملاقات کرده که جانشین او را گزینندی. پدر پدربزرگ کوکب خانم ، میرزا محمد خان بیگلربیگی انتخاب شد ، او با این حال از سر تاج خود را برداشته و آن را در سر برادرزادۀ آغا محمد خان ، فتحعلی خان قاجار قرار داد. به همین خاطر به او عنوان  « تاج بخش » داده شد.  در دوران سلطنت ناصر الدین شاه (چهارمین پادشاه قاجار) ، فرزند محمد خان بیگلربیگی ، آصف السلطنه فرماندار استان خراسان در شرق ایران بود و تصمیم به ادعای تاج برای خودش گرفت. در جنگی که دنبال این ادعا پپش آمد ، او و چهار تن از فرزندان او کشته شدند و باقی مانده پسر او ، میرزا مهدی خان بود که شاه او را به عنوان گروگان گرفت (به عنوان ضمانت در برابر هر قیام دیگری توسط قبیله دولو). میرزا مهدی خان در خانه شاه بزرگ شد». این داستان چند اشتباه دارد. تمرد دولوها فقط مربوط به یکی از  پسران میرزا محمد بیگلر بیگی به نام الهیار نخستین دولو ملقب به آصف الدوله و سه پسرهای او از مریم  دخت فتحعلی شاه: حسن خان سالار، میرزا محمد خان و محمد علیخان  میشود ( حسین سعادت نوری «آصف الدوله ها» مجله یغما شماره های ۱۷۲ و ۱۷۳). به طور خیلی خلاصه ایشان  - الهیار و بعد او حسن خان سالار - فقط در خانواده دولو فرمانروای خراسان بودند. حسن خان سالار بعد از تبعید پدر بسیار جاه طلب خود متمرد شده و شورش او به تدبیر امیرکبیر وبه ضرب شمشیر حشام السلطنه خاتمه می یابد. این سه برادر و پسر حسن خان سالار سرشان را و ثروت سرشار پدریشان را  به باد میدهند (حسین سعادت نوری «آصف الدوله ها» مجله یغما شماره ۱۷۳ ). بعدها برادر ناتنی حسن خان سالار به نام محمد قلی که در دربار غلام بچه بوده ملقب به آصف الدوله میشود و او آخرین آصف الدوله خاندان دولوست (حسین سعادت نوری .«آصف الدوله ها» مجله یغما شماره ۱۷۴ ).  با آصف الدوله های بعدی  مانند عبدالوهاب یا «شاهسونی ها» و یا با آصف السلطنه ها اشتباه نشود.

• در قسمت مظفرالدین شاه دررجال ایران - جلد چهارم (صفحه ۱۳۰‌ و ۱۳۱) عکسی از ولایتعهدی مظفرالدین شاه درج شده که شاه در عده دور خود را با نام یا لقب نوشته و «فراشباشی» که به دست شاه در دورعکس نوشته شده را  آقای بامداد «میرزا مهدی خان فراشباشی بعدا ملقب به آصف السلطنه» شناسائی کرده است. مظفرالدین شاه در 1861 ولیعهد شد که از نظر زمانی بیشتر تطبیق میکند.  به علاوه پدر زن (کوکب الحاجیه) و پدر شوهر (میرزا علی نقی) طبق منابع دیگر تاریخی با ولیعهد همراه بودند و با او به آذربایجان رفتند.
  

• شرح زندگی مهدیخان فراشباشی: «مهدی خان آصف السلطنه پسر سیم حاج محمد باقر خان قاجاردولو پدر ولی خان آصف السلطنه داماد مظفرالدین شاه بوده و بیشتر زندگانیش را در آذربایجان و در دستگاه مظفرالدین میرزا ولیعهد گذشته است.»  در سال 1303 ق (۱۸۵۵) به سمت فراشباشی مظفرالدین میرزا ولیعھد رسید و تا سال 1309 ق در آن سمت باقی ماند. در عھد ولیعھدی محمدعلی میرزا نیز عھده دار ھمین سمت بود. شد.  در سال 1311 ق ملقب به  « آصف السلطنه » شد. در سال 1311 ق مامور آوردن ملکه جھان، دختر کامران میرزا نایب السلطنه، زن محمدعلی شاه به تبریز شد (مهدی خان آصف السلطنه قاجار دولو در بامداد جلد پنج). یا طبق نوشته های جورج چرچیل در   فرهنگ رجال قاجار،۱۶: مهدى خان آصف السلطنه در سال ۱۸۵۵  م. به سمت فراش‌باشى مظفر الدين ميرزا وليعهد منصوب و از سال  ١٨٩١  م. با همين سمت در دستگاه محمد على ميرزا پسر وليعهد مشغول به كار شد. وى در سال  ١٨٩٣  م. ملقب به آصف السلطنه گرديد.

•  در خاطرات نظام السلطنه مافی در شرح درباریان مظفری یکی دو اشاره به دولوهای مورد نظرما کرده است:

  • صفحه ۲۳۱ مصطفى خان پسر محمد رضا خان قاجار دولو كه نوادۀ محمد باقر خان بيگلربيگى سابق تهران است و ملقب به حاجب الدوله، و آصف السلطنه  پسر مهدى خان قاجار دولو كه برادر مادرى حاجب الدوله است.

  • صفحه ۲۹۳ حكيم الملك پسر ميرزا على نقى بروجردى طبيب {یعنی میرزا محمودخان}، بهمن ميرزا حاجب الدوله پسر محمد رضا خان دولو قاجار، آصف السلطنه  پسر مهدى خان قاجار دولو برادر محمد رضا خان كه هردو پسر محمد باقر خان بيگلربيگى بودند.

به دلایل بالا کوکب الحاجیه دختر مهدی خان قاجاردولو آصف السلطنه فراشباشی محمد علی میرزا ولیعهد و پدر او میرزا مظفرالدین شاه، فرزند محمد باقرخان قاجاردولو بیگلربیگی، پسر پنجم میرزا محمدخان بیگلربیگی قاجار دولو «تاجبخش» بود. دو نکته جالب در مورد این دو پدر و پسر:

• میرزا محمد خان با از خودگذشتگی باعث شاه شدن آغا محمدخان موسس سلسله قاجار میشود و بعد از کشته شدن وی با بستن دروازه های تهران (بیگلربیگی به خاطر اینکه وی همیشه درغیاب شاه حاکم تهران بوده) سلطنت فتحعلی شاه را تضمین میکند ( حسین سعادت نوری «آصف الدوله ها» مجله یغما شماره 172).  دختر وی زن فتحعلی شاه و مادر عباس میرزا، بهمن میرزا و قهرمان میرزاست.

• حاج محمدباقر خان پسر پنجم میرزا محمد خان سلطنت محمد شاه قاجار را بعد از فوت پدر تضمین کرد.

• برای دلایل بالاست که آنها «تاج بخش» خطاب شده اعقاب این خانواده نام خانوادگی تاجبخش را انتخاب کردند.

• امکان دارد مهدی خان پسر محمد باقر به خاطر شورش عمویش الیهار آصف الدوله (که خود جریان تاریخی درازیست) درخانه شاه گروگان  گرفته شد و درهمانجا بزرگ شده و فراشباشی شده. ازاین جنبه شاید روایت خانوادگی بالا صحت دارد.

نکته دیگر راجع به شخصیب که در بالا مصطقی حاجب الدوله شناخته شده  و در عکس همراهان مظفرالدین شاه در سفر اوروپا هست.  بامداد میگوید او همان مصطفی قلی خان حاجب الدوله دولو است. اما طبق گفته مسعود خان قراجه داغی، حاجب الدوله دولو پسر خاله ابراهمیم حکیمی بوده چون اگر منابع بالا درست باشد و او دختر مهدی آصف السلطنه باشد  عمۀ پدر مصطفی خان حاجب الدوله بوده. با اینکه ازدواج بین فامیل درآن زمان رایج بوده مشکل میشود این دو موضوع را با هم تطبیق داد. 

شخصیت بسیار جالب دیگر پسر مهدیخان که برادر کوکب الحاجیه میشود ولیخان آصف السلطنه دولو میباشد (با فشاردادن موشواره روی نامش به اطلاعات موجود در همین تارنما رجوع فرمائید).

پیدا کردن این اصلاحات کار آسانی نبود و اگر اشتباهی شده به خاطر نداشتن اسم خانوادگی در آن دوران و  دلبخواهی بودن القاب قاجار  است. اگر به منابع استقاده شده زیر مراجعه کنید، میبیند که خود فرهیختگان آن دوره هم اشتباه غیر عمدی مرتکب میشدند. به عنوان نمونه مافی یکبار حاجب الدوله را مصطفی و بار دیگر بهمن میرزا(؟!) خطاب میکند.

مهدی خان آصف السلطنه

مهدى خان قاجار دولو پدر کوکب الحاجیه (مادر ابراهمیم حکیمی): بامداد، مهدی، رجال ایران جلد پنجم ۳۰۳ و ‌۳۰۴

مهدی خان و علی نقی حکیمباشی در ولایتعهدی مظفرالدین میرزا  رجال ایران؛ بامداد؛ جلد چهارم صفحه ۱۳۰‌ و ۱۳۱

پسر وی ولی خان آصف السلطنه

Biographical notes: manuscript draft of Biographical notices of Persian statesmen and notables by G.P. Churchill, 1909  IOR/R/15/1/746  1909
 

 ولی خان آصف السلطنه  داماد مظفرالدین شاه مراجعه شود به مهدی خان آصف السلطنه قاجار دولو در بامداد جلد پنج  و  اولاد مظفرالدین شاه

تاریخ نگارستان؛ جلد: ١ ؛ نويسنده:غفاری کاشانی، احمد بن محمد - صفحۀ ٨٠۴

اولاد مظفر الدين شاه.

 اولاد مظفر الدين از جناب مهديقلى خان مظفرى فرزند مرحوم نصرة السلطنه نواده مظفر الدين شاه پرسيدم شاه چند فرزند داشت گفت هفده فرزند يكم - محمد على شاه، دوم-شعاع السلطنه، سوم-سالار الدوله، چهارم- عضد السلطان، پنجم-نصرة السلطنه، ششم-ناصر الدين ناصرى، هفتم-بانو فخر السلطنه همسر مرحوم عين الدوله، هشتم-بانو عزة الدوله همسر مرحوم فرمانفرما، نهم-بانو عشرة السلطنه همسر آصف السلطنه، دهم-بانو قمر السلطنه همسر مرحوم احتشام الدوله، يازدهم-بانو نور السلطنه همسر مرحوم سيد كاظم آقاى امامى از علماء آذربايجان، دوازدهم-بانو شكوه السلطنه همسر مرحوم ناصر السلطان خديوى، سيزدهم-بانو شكوه الدوله همسر امام جمعۀ تهران، چهاردهم-بانو اقدس السلطنه همسر مرحوم حاج امين السلطنه، پانزدهم-بانو فخر الدوله همسر مرحوم امين الدوله، شانزدهم-بانو اقدس الدوله همسر جناب ظهير الاسلام نائپ التوليه مدرسۀ سپهسالار جديد در تهران، هفدهم-بانو انور الدوله همسر اقتدار السلطنه كامران.

http://www.qajarpages.org/mozaffareddinchildren.html

Princess Ashraf al-Saltaneh, (b. 1872). She married Mohammad Vali Khan "Saheb Jam" "Assef al-Saltaneh" "Ashraf al-Saltaneh," Chamberlain of Mozaffar ed-Din Shah.

پدربزرگ من در قسمتی از خاطراتش درشرح ریاست دانشکده کشاورزی میگوید:
با این مقدمه اوایل خرداد 1319 به کرج رفتم و به دفتررئیس دانشکده مراجعه کردم. ریاست با آقای جمشید دولو بود که از بستگانم  و تحصیل‌کردۀ کشاورزی از اوروپا بود، و من با اینکه ایشان را نمیشناختم، از این پیش‌آمد ناراحت بودم. درهر حال تعارفی کردم و نشستم.  ایشان تا ساعت دوازده مشغول جمع‌آوری کارهای خود بود. شخصی وارد دفتر شد وبه آقای دولو اطلاع داد که اتومبیلی که استادان را از تهران آورده بود معیوب شده و قابل برگشت به تهران برای بردن استادان نیست. آقای دولو به آن شخص مرا نشان داد وگفت که ایشان باید دستور فرمایند

 دانشکده کشاورزی – مدیرهای گذشته:

1317 -17 مهندس جمشيد دولوّ مدرسه عالي فلاحت
1319 -18 عبدالحميد حكيمي دانشكده كشاورزي
http://utcan.ut.ac.ir/fa/administrators.pdf

این جمشید دولو مهندس جمشید قاجار دولو است که مهندس کشاورزی بود و صاحب باغ جمشیدیه نیاوران بود که به فرح بعدا هدیه میدهد.  او نواده مصطفی قلی خان حاجب الدوله دولو پسر عموی مهدیخان آصف السلطنه بود. او پسر شاه قلی خان و فاطمه ملکه اقدس «نیره معظم» بود. شاه قلی پسر مصطفی قلی خان و همسر مشهور او فصل بهارخانم «ایران الدوله» بوده.
http://www.qajarwomen.org/fa/items/1388A35.html

باغ جمشیدیه:
http://hamshahrionline.ir/details/189672

شاه قلی و نیره معظم – قباله نکاح:
http://www.qajarwomen.org/fa/items/1388A54.html

جالبی کار اینجاست که طبق اطلاعات زیر فصل بهار خانم «ایران الدوله» دختر عمۀ حاجب الدوله و کوکب الحاجیه بوده چون او دختر «خواهر» مهدیخان آصف السلطنه قاجار دولو و سلطان حسین نیرالدوله نواده فتحعلی شاه (پدرش پرویزمیرزا نیرالدوله پنجاه وسومین پسرفتحعلی شاه) بود.  

سفرنامه های خطی فارسی
جلد: ٣ 
نويسنده:گروهی از نویسندگان سفرنامه رضوى‌\نظام العلما تبريزى‌
 ۶١١ و منزل هيجدهم: سبزوارصفحه ۶۱۰
نزديك سبزوار كسان جناب شريعتمدار رسيده، اصرار كردند در خانۀ ايشان منزل شود . نوّاب نيّرالدوله نيز نوادۀ خود اميرزاده  (٣) را با بعضى كارگزاران  (۴ ) آن‌جا به استقبال فرستاده بودند. با اين‌كه از طرف ماها اخبار به كسى نشده بود، نمى‌دانم به چه وسيله مطلع شده بودند. بعد از ورود هم «قند» و «شيرينى» به احوالپرسى فرستاده، بعد خودشان تشريف آورده، شب را هم وعده گرفتند. شام را منزل ايشان صرف نموده، از آن‌جا سوار و روانه شد. نيّرالدوله، شاهزادۀ خوش‌خلق، ملايم و با انسانيّتى است. پسرش در تهران بود. از پيشخدمت‌هاى مقرّب شاهنشاه [است]. و نواده‌اش را خوب تربيت كرده، در  ١۴  سالگى خوش‌خط [و]باسواد است. عيالش همشيرۀ جناب اميرالامراء العظام مهدى خان فراش‌باشى است، كه بعد ملقّب به آصف السلطنه  (۵ ) شد.
(۵ )  فرهنگ رجال قاجار،۱۶: مهدى خان آصف السلطنه در سال ۱۸۵۵  م. به سمت فراش‌باشى مظفر الدين ميرزا وليعهد منصوب و از سال  ١٨٩١  م. با همين سمت در دستگاه محمد على ميرزا پسر وليعهد مشغول به كار شد. وى در سال  ١٨٩٣  م. ملقب به آصف السلطنه گرديد.

محمد باقر خان بیگلربیگی قاجار دولو : بامداد، مهدی، "شرح حال رجال ایران"، انتشارات زوار، جلد سوم ۳۰۷ و ۳۰۸

 مصطفی‌خان حاجب‌الدوله، پسر محمدرضاخان دولّو قاجار و نوه حاجى محمدباقرخان (بیگلربیگى تهران). از تاریخ تولد و اوان زندگى او اطلاعى در دست نیست. وى در زمان ولایتعهدى مظفرالدین میرزا، فراش‌باشى او در تبریز و نیز حاكم خانمرود و بدوستان در ارسباران بود. در محرّم 1314، در اوایل حكومت مظفرالدین‌شاه، منصب فراش‌باشیگرى و لقب حاجب‌الدوله گرفت (نظام‌السلطنه مافى، ج 1، ص 229، 233ـ234؛ ظهیرالدوله، ج 1، ص 41؛ افضل‌الملك، ص 30، 79؛ بامداد، ج 5، ص 292) و صد فراش تُرك تحت امر او بودند (نظام‌السلطنه مافى، ج 1، ص 237).

از آغاز مشروطه‌خواهى، حاجب‌الدوله و امیربهادر (رئیس كشیك‌خانه) و نصرالسلطنه (فرمانده كل قشون پایتخت)، در اتحاد با عین‌الدوله (صدراعظم)، از مخالفان سرسخت مشروطه شدند؛ از این‌رو، حتى گروههایى كوشیدند براى اخراج حاجب‌الدوله، امیربهادر و نصرالسلطنه از ایران، از علما فتوا بگیرند تا مانع عمده‌اى از پیش روى مشروطه‌خواهان برداشته شود (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام كرمانى، بخش 1، ج 1، ص 600؛ دولت‌آبادى، ج2، ص42، 52ـ53، 81ـ82؛ كسروى، ص123). در زمان تحصن مشروطه‌خواهان در سفارت بریتانیا نیز درخواست تبعید آنان مطرح شد (معاصر، ج 1، ص 121، به نقل از تلگرام شماره 226 از ایولین گرانت داف به سر ادوارد گرى، قلهك، 11 سپتامبر 1906).

در تمام دوره یازده ساله حكومت مظفرالدین‌شاه (1313ـ 1324) مصطفی‌خان، حاجب‌الدوله ماند و به ثروت فراوانى رسید كه از جمله املاك او منطقه نازی‌آباد تهران بود (بامداد، ج 5، ص 293). وى در دوره محمدعلى شاه به امیرمعظم ملقب شد (رجوع کنید به سالور، ج 3، ص2030، 2033، 2095؛ كتاب نارنجى، ج 1، ص 176؛ قس بامداد، ج 5، ص 293، كه اعطاى لقب امیرمعظم به مصطفی‌خان را به دوره پادشاهى احمدشاه نسبت داده است).

مصطفی‌خان در دوره محمدعلی‌شاه نیز از مخالفان سرسخت مشروطه بود (دولت‌آبادى، ج2، ص104). محمدعلى شاه در محرّم 1325، كه به جانش سوءقصد شد، ظفرالسلطنه (حاكم تهران و متمایل به مشروطه‌خواهان) را عزل و مصطفی‌خان را جانشین وى كرد. به‌دستور مصطفی‌خان و رضا بالا (رئیس نظمیه)، جمعى به سركردگى حیدرخان عمواوغلى*، به اتهام دست داشتن در آن واقعه، دستگیر و زندانى شدند و مصطفی‌خان شخصآ به استنطاق ایشان پرداخت. در پى اعتراض گروهى از مردم در مقابل مجلس شورا، شاه مجبور شد با تشكیل مجلسى از هیئت دولت و رؤساى ملّیون و گروهى از وكلاى مجلس موافقت كند. در این مجلس، مصطفی‌خان و رضا بالا مجرم تشخیص داده شده و عزل گردیدند (همان، ج 2، ص 199ـ200، 205ـ206؛ ملكزاده، ج3، ص 642ـ 643؛ تفرشى حسینى، ص 80ـ82)، به روایتى، بی‌تقصیرى مصطفی‌خان اثبات شد، ولى او شخصآ استعفا كرد (رجوع کنید به سالور، ج 3، ص 2030، 2033).

نام مصطفی‌خان در زمره اعضاى انجمنى مخفى، كه براى مشورت در كارهاى دولتى تشكیل شده بود، به چشم می‌خورد (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام كرمانى، بخش 2، ج 4، ص 197ـ 198، پانویس 2). در 1326، مصطفی‌خان دوباره به حكومت تهران گمارده شد. وى به سبب اقدامات سخت و صریحش علیه مشروطه‌خواهان، به «دژخیم باغ‌شاه» معروف گشت (ملكزاده، ج 3، ص 642، 659؛ تفرشى حسینى، ص 90).

با خلع محمدعلی‌شاه از سلطنت در 1327، شاه به همراه چند تن از درباریان، به سفارت روسیه پناهنده شد (تفرشى حسینى، ص220). نام حاجب‌الدوله نیز در میان آنان ذكر شده است، اما معلوم نیست منظور مصطفی‌خان، حاجب‌الدوله مظفرالدین‌شاه، بوده است یا قهرمان‌خان، حاجب‌الدوله محمدعلى شاه (رجوع کنید به همان، ص 90). چند سال بعد نیز نام حاجب‌الدوله در زمره همراهان شاه مخلوع ذكر شده است كه از راه قزوین و رشت، خود را به تبریز رساندند (كتاب آبى ج 8، ص 1928)، اما این خبر هم ابهام دارد زیرا ظاهرآ مصطفی‌خان حاجب‌الدوله از ایران خارج نشده و كوشیده بود در حكومت مشروطه شغلى بیابد، اما موفق نشده بود (سالور، ج 4، ص 2854).

در هر حال، مصطفی‌خان در سالهاى 1328 و 1329 عقاید مشروطه‌خواهانه ابراز داشته و مصدر امورى بوده است (رجوع کنید به ]روزنامه[ مجلس، سال 4، ش 39، ص 3، ش 121، ص 2). از ادامه زندگى و تاریخ فوت او اطلاعى نیست.

صبح خفقان آور و گرم دوم تير 1287شمسي نويد روز خوبي را نمي داد. از ماه قبل (خرداد) محمدعلي شاه كه با مشروطه خواهان كنار نيامده بود در ظاهر به دليل گرمي هوا و در باطن با نياتي ديگر به باغشاه (كنار ميدان حر كنوني) رفته بود. هر روز مشق قزاقان در باغشاه جلب نظر مي كرد. مشروطه خواهان هم چندان ساده دل نبودند كه از اين حركات شاه بي اطلاع باشند. از چهاردهم خرداد تعدادي از مجاهدين مسلح گرداگرد مجلس شوراي ملي جمع شده بودند. نمايندگان نيز كه خطر جنگ را احساس مي كردند دوازده تن از بين خودشان انتخاب كردند كه با شاه مذاكره نمايند. ولي نمايندگان ساده دل بودند شاه مذاكره نكرده همه آنها را دستگير كرد و در يكي از ساختمانهاي باغشاه زنداني نمود. ولوله اي بين مردم افتاد. شاه پيشدستي كرد و پستخانه و تلگرافتخانه را به وسيله قزاقان اشغال نمود و مصطفي خان حاجب الدوله از نزديكان شاه حاكم تهران گرديد. 
http://www.iichs.org/srcfiles/printmag.asp?id=278